Eigenlijk zijn er vandaag geen militaire relicten uit de Eerste Wereldoorlog meer in het landschap te zien. In de jaren 1970 en in 2020-2021 werden er nog twee gesloopt en een tot in 2021 vermeende bunker uit WO I zou volgens Bouwkundig Erfgoed een bunker uit de Tweede Wereldoorlog kunnen zijn. Toch bespreken we de bewuste bunker hier.

1. WO I-bunker tussen Polderstraat en Zuidervaartje

Wie geregeld langs de Polderstraat rijdt of wandelt, herkent wellicht deze bunker tussen het Zuidervaartje en de Polderstraat, nabij de site Blauwe Zaal. Hij dateert uit WO I en maakte deel uit van de zogenaamde Hollandstellung om eventuele geallieerde inval vanuit Nederland op te vangen. De bunker is in 2009 opgenomen in de Inventaris Onroerend Erfgoed onder het nummer 77485. Daar wordt hij als volgt omschreven: “De bunker is opgetrokken uit betonblokken en betonnen tegels (aan buitenzijde) voor de muren en gegoten beton voor het dak. De kleine openingen aan de noordoostelijke en zuidoostelijke zijde zijn omrand met baksteen en verkleinen trapsgewijs. Aan de noordwestelijke zijde is een deel van de constructie ingestort.”

Lange tijd gingen deze bunkers door als stammend uit WO I. Verrassend is dan ook de latere toevoeging van Hannelore Decoodt op 16 december 2021 in de digitale Inventaris Onroerend Erfgoed: “Twee gelijkaardige bunkers ten noordoosten van de nabijgelegen hoeve De Blauwe Zaal, werden grondig onderzocht vooraleer ze gesloopt werden in 2020-2021. Afgaande op de uiterlijke kenmerken, zoals beschreven in het onderzoeksrapport, kan vermoed worden dat deze bunkers niet uit de Eerste Wereldoorlog stammen zoals eerder werd beweerd, maar wel uit de Tweede Wereldoorlog: alvast het gebruik van baksteen, holle geprefabriceerde Formsteine en de aanwezigheid van een nooduitgang wijzen daarop. “

Linksboven: toestand van de bunker in juli 2020. De andere foto’s uit 2013 zijn van Koen Himpe, gevonden via deze link waar nog meerdere foto’s van de bunker staan).

2. Verdwenen L-vormige WO I- bunkers op de site Blauwe Zaalhoek (1916 - 2021)

Minder bekend zijn twee Duitse gelijkvormige betonnen schuilplaatsen die aan de overkant van de Polderstraat lagen ten noordoosten van het gebied van de Blauwe Zaal zelf. Eén bunker kwam in 2016 in het nieuws naar aanleiding van een gerechtelijke uitzetting van een dakloze die er zijn intrek had genomen en begonnen was met het ombouwen van een bunker tot een huisje met moestuin. 

De site onderging sinds 2020 een metamorfose door de modernisering van het paardenpension en de overdekte dressuurhal, de aanleg van wijngaarden en de wijnproeverij van Mérula, het clubhuis Blauwe Zaal en de aanpassing van de hoevesite tot hoevetoerisme.

Om dit te realiseren werd een aanvraag ingediend om de twee personeelsbunkers te mogen slopen. Dat kon, mits ze voordien werden onderworpen aan een grondig archeologisch onderzoek. Dat onderzoek had plaats op 20 september 2020 door J. Verdoodt en A. Vromans van DLV, een afdeling van United Experts cv. De sloop van de bunkers gebeurde in 2020-2021. Het rijkelijk geïllustreerde verslag van het archeologisch onderzoek vind je via deze link.  

De conclusie van het rapport komt er op neer dat deze L-vormige bunkers onderdeel waren “van de HOLLANDSTELLUNG” tijdens de Eerste Wereldoorlog. Deze stelling was zo’n 80 km lang en diende de Duitse gebieden in België te beschermen tegen een mogelijk invasie van de geallieerde vanuit Nederland. Tijdens de tweede helft van de Eerste Wereldoorlog werden zo’n 850 militaire constructies gebouwd. Gelet op de bouwwijze is het vermoeden dat ze door Duitse Marine-eenheden werden ontworpen. Dit vermoeden wordt ook gestaafd door de ligging in Marine-gebied.”

“Beide schuilplaatsen vallen onder van het type “C” constructies volgens de typologie van de bomvrije schuilplaatsen van de Hollandstellung na de Eerste Wereldoorlog, opgesteld door het Belgisch Ministerie van Oorlog, afdeling militaire gebouwen. De L-vorm is een indicatie dat ze van een ouder ontwerp waren, rond het midden van 1916. De latere modellen hadden beiden in- en uitgangen meestal aan één kant. (De symmetrische personeel/ materiaalbunkers vanaf 1917). De Duitse naam voor dit type van schuilplaats was: MEBU = Mannschafts EisenBeton Unterstand. Deze twee schuilplaatsen of kazematten hebben geen gevechten gekend en waren door de Duitsers opgegeven tijdens hun terugtocht”

3. Verdwenen bunkers nabij ‘wezengesticht Heilig Hart’ (Nieuwland)

Onze WHSK-fotocollectie bevat drie zwart-witfoto's van twee bunkers op grondgebied Sint-Kruis. Eén foto toont Duitse militairen uit WO I in actie (al of niet geënsceneerd) en is circa 1916 genomen. De bunker is ingegraven en steekt nauwelijks uit boven de begane grond. De soldaten bevinden zich in een loopgracht die hoogstwaarschijnlijk verbinding heeft met de constructie die wat verderop te zien is. Gaat het om een tweede afweergeschut? Er liggen ook daar loopgraven rond. De achtergrond vol bomenrijen laat niet echt toe de site te lokaliseren.

Vergelijking met recentere foto’s doen vermoeden dat ze deel uitmaken van de zogenaamde Flak Batterie Nieuwland. Flak staat voor ‘Flugabwehrkanone’. Een reeks afweerkanonnen naast elkaar wordt een batterij genoemd. Ze moesten bommenwerpers van de geallieerden onderscheppen die de duikbotenhaven wilden vernietigen. De FLAK-bunkertjes zouden in de jaren 1970 verdwenen zijn.

Op een luchtfoto van 24 september 1918 zijn in de omgeving van Nieuwland een zevental bominslagen te zien. Als dit de bewuste FLAK-bunkertjes zijn, werden ze dus die dag of kort voordien beschoten. In de linker bovenhoek herkennen we de Damse Vaart en centraal de Polderstraat langs het Zuidervaartje en de Gemene Weideweg Noord. Langs die weg liggen tussen de Damse Vaart en het Zuidervaartje naast elkaar de omwalde hoeven Ten Poele en ‘t Walleke. Onderaan de foto ligt het gebouwencomplex van het instituut Heilig Hart (nu Nieuwland). Tussen beide sites zijn in de velden enkele bominslagen dicht bij elkaar te zien. Dat wijst op een militair doelwit. De luchtfoto is bewaard in het Koninklijk Museum van het Leger en Krijgsgeschiedenis, Jubelpark 3 te Brussel. De kopie is genomen in oktober 2006 namens WHSK door Pol Declercq die de foto interpreteerde voor ons.