Voormalige militaire apotheek

In de jaren 1930 (1939?) kwam er langs de Brieversweg een farmaceutisch legerdepot, een soort megagrote militaire apotheek, met hoofdingang langs de Brieversweg. Onderstaande ingekleurde tekening toont de toestand van voor 1940 en is gemaakt op basis van een plan uit 1951 voor de geplande en op de kaart reeds vermelde kazerne  ‘kwartier Ltz Billet’. (ltz = luitenant ter zee). Het grote aantal magazijnen en barakken valt op. Zijn benoemd: een ‘pomphuis’ met een groentetuintje  langs de Brieversweg, er vlakbij een ‘bakkerij’, een ‘keuken’ en een ‘bureel’.

Interneringskamp (1940 - 1951)

In 1940  viel Duitsland België binnen. De Duitsers namen het depot in beslag en richtten het in als (tijdelijk) gevangenenkamp.

Na het wegtrekken van de Duitsers in september 1944 werd het kamp reeds op 21 september ingericht als tijdelijk interneringskamp voor honderden personen die al of niet terecht verdacht werden van landverraad en collaboratie, in afwachting van hun proces. Sommigen bleven er slechts enkele dagen, anderen jaren.

Vanaf juni 1948 evolueerde het kamp naar een ziekenkamp omdat het aantal geïnterneerden sterk was afgenomen. De barakken werden ziekenzalen voor geopereerde geïnterneerden. Aalmoezenier pater Monald van Zevenkerken zorgde dat er voor hen een Sociale DIenst, Recreatieve Comités en een volwaardige bibliotheek kwamen. Op 31 december 1950 verbleven in het kamp nog 180 gevangenen en in maart 1951 vijfentwintig met liefst nog tachtig bewakers.

De aanleiding tot de opstand van 21 januari 1945 (Jos Rondas)

Een onderbemand toezicht

Jos Rondas: “Wij gebruiken hier woordelijk “concentratiekamp”, het woord voor een gesloten kamp, waar politieke en gevaarlijk geachte of gestrafte personen gevangen worden gehouden. Deze bewoording werd vanaf de ingebruikname van dit gewezen militaire kamp (1939 Depot) als verzamelplaats voor van collaboratie verdachte medeburgers gebruikt. Dat lezen wij ook  in een wachtverslag opgemaakt door de postoverste 1^Ste Sergeant-Majoor Penel, die van wacht was in de nacht van 28 op 29 september 1944.  Later en meerdere malen komt in de wachtverslagen het woord  concentratiekamp voor, zoals dat van 2 op 3 oktober 1944. Het kamp was toen bewaakt door 31 man, waarvan 17 behorend bij het Onafhankelijkheidsfront OF-FI.

De bewapening bestond toen uit 2 mitrailleurs en 17 geweren, wat onvoldoende bleek bij een opstand van 2000 landverraders om ze in bedwang te houden.  Daarenboven was de wachtsterkte bij nacht onvoldoende!

De militaire bewaking buiten het kamp werd regelmatig versterkt door leden van de “weerstand” zoals de wacht van 14 op 15 oktober 1944: toen waren er slechts 22 infanteristen en 14 mannen van de Weerstand onder het bevel van de officier Dujardin.

De ongerustheid over het gebrek aan tuchtvolle militairen en hun bewapening, ging hem niet zozeer om de landverraders te bewaken, waarbij men al te vlug vergat dat er steeds meer geïnterneerden aanwezig waren. Dagelijks veranderde het aantal: dagelijks werden er in vrijheid gesteld door de auditeurs omdat ze meer verdacht werden van incivisme.  De bezorgdheid ging er toen vooral om de communistische dreiging in de binnenlandse politiek, die in het kamp sterk aanwezig was!  Men vreesde toen voor een burgeroorlog.  Vandaar dat de weerstand zou ontwapend worden.  Wie als lid van de weerstand wilde overgaan naar het “Belgisch Leger” kreeg daarvoor alle faciliteiten.”

Ongeregeldheden troef

“Vrij spoedig zouden er muiterijen de kop opsteken, dit alles georkestreerd door de aanwezige gedetineerden.  Het potje zou dan ook snel overkoken.  Er waren talrijke ontvluchtingen en ze hadden allen een goede reden daartoe, zoals het gebrek aan voedsel en de slechte hygiënische toestanden die er heersten.  Ziekten staken de kop op en men vreesde voor een epidemie, zoals TBC, schurft en diarree.  Het lange wachten op berechting, de uitspraak van de krijgsraden en ook de veel voorkomende molestatie van de vrouwen bij hun bezoek aan het concentratiekamp, het verduisteren van de meegebrachte pakjes voedsel, tabak e.a. zaken.  Dit alles zou zijn tol eisen.

De burgerlijke bewaarders (gevangeniswezen) konden het ergste vermijden en het gevangenisregime werd er zo vlug als kon ingevoerd.  De interne diensten van justitie bestonden al vlug uit 14 administratieve personeelsleden, van directeur tot bediende. 50 bewaarders, waaronder 5 vrouwen, werden er ingezet. 

Reeds voor de bewuste 21ste januari 1945 hadden er zich al  vele gevallen van muiterij en insubordinatie voorgedaan. Ontsnappingen werden er een sport.  Het was bovendien vrij gemakkelijk voor sportieve mannen en vrouwen met lef dit te ondernemen, al was het maar om enkele dagen bij vrouw of lief, man of kinderen te verblijven.  Velen kwamen toen spontaan terug omdat het buiten het kamp voor hen niet doenbaar was: alles moest ineens op de bon gekocht worden, hun huis en bezittingen vervuild, afgebrand of gestolen.

En ja, er werd dan ook bevel gegeven aan de wachters, meestal militairen, rijkswachters of politieagenten, strenger uit te kijken naar ontsnappingspogingen. Hun werd het bevel tot vuren vanuit de “Mirador” opgedragen. De wachten van het interneringskamp waren agenten of militairen.”

De miradors

“De Miradors waren twee torens buiten het kamp die er reeds stonden van toen de Duitsers er toezicht hielden. Zo’n observatiepost werd ‘mirador’ genoemd, naar het Latijnse ‘mirare’ of het Spaanse ‘mirar’: aandachtig bekijken of opmerken. De afbeeldingen tonen hoe de miradors gebouwd waren: houten constructies die hoog uittorenden boven de barakken en gebouwen van het kamp.

De illustraties laten duidelijk zien waar zij zich bevonden: in een open zone buiten het door prikkeldraad omheinde kampcomplex, tussen het kamp en de Maalse Steenweg.

Eén toren is te zien op een pentekening over het mannentoilet in open lucht, vlak bij de prikkeldraad, eigenlijk een greppel met een balkconstructie om op te zitten. Op de achtergrond, schuin achter barak ‘H’ zien we de mirador bij de noordoosthoek van het kamp.  Vanuit die toren viel het fatale schot op de ontsnappende Lodewijk Lombaert op 21 januari 1945. (illustratie S.31 in deel IVb, p. 336, tekening van P.V. - JR).

Dezelfde toren is ook te zien op de foto van dr. Paul Vandenbon (zie hieronder) uit eind 1944 waarop twee Belgische jeeps buiten het kamp op het oefenveld tussen het kamp en de Maalse Steenweg rijden.  De plaats waar Lombaert viel, situeert zich tussen de jeep en de burger die voor de prikkeldraad nabij barak H staat te kijken.

Een vluchteling neergeschoten op zondag 21 januari 1945

“Welke de consignes tot schieten op vluchtelingen waren, kon ik niet met zekerheid achterhalen.  De wachters op de twee miradortorens die buiten de prikkeldraadafspanning stonden opgesteld, waren bewapend met één mitrailleur per mirador. 

Het zal er wel als volgt gebeurd zijn; één sommatie “Halt of ik schiet!”  en dit misschien meerdere malen herhaald. Vervolgens één schot in de lucht en indien dit alles niet hielp, het uiteindelijke schot (of schoten) dat fataal, kwetsend of op niets uitdraaide!  Stel je even voor: men moest reeds een geoefend schutter zijn om met een geweer die man of vrouw zodanig te raken dat de vluchtpoging onderbroken werd.  Gedurende de tijd tussen het eerste schot in de lucht en het herladen van het geweer (geen automatisch geweer Lee-Enfield of Mauser) om een tweede schot af te vuren, was de vogel zeker al gaan vliegen! In ons verhaal kwam het schot echter uit een mitrailleur die een vluchteling wel kon uitschakelen, zoveel is zeker. Hoe is dat gebeurd?

Gebruik makend van de zondagsrust die er op zondag 21 januari 1945 heerste, koos de collaborateur Lodewijk LOMBAERT uit de barak K1, waar de TBC-patiënten thuis hoorden, de vlucht via de prikkeldraadafsluiting gelegen achter de barakken H en I.  Hij deed dat echter in de buurt van de mirador, die bemand was met een gewapende wacht.  Deze wachter had er een goed zicht op zijn omgeving. 

Het was bovendien putje winter en er lag nog altijd sneeuw verspreid over het landschap.  Verder natuurlijk geen hoge begroeiing en dus geen enkele bescherming om uit het gezichtsveld van de wachter te blijven. De afstand tussen de prikkeldraadafscherming, als eerste hindernis, en de verder gelegen huizen beliep echter wel een honderd meter en dit was een tweede hindernis die men moest nemen. Dit was veel te ver om gedurende de dag deze vluchtpoging te wagen. Ziek zijnde (TBC), en geen zicht op een effectieve behandeling daarvoor, moet de nood wel zeer hoog geweest zijn bij de vluchteling om dit alles te wagen. Vragen komen daarbij op. TBC-lijder, ziek, ondervoed en ten einde raad zijnde het open landschap kiezen waarin een vluchtpoging gedoemd was te mislukken… dit alles wijst volgens mij op een zekere zelfmoordpoging…

Het neerkogelen werd zeer vlug rondgebazuind en men had ook mitrailleurvuur waargenomen. Komt daarbij dat de gekwetste doorheen het kamp gedragen werd naar het wachtlokaal dat was gelegen aan de Brieversweg.”

De grote ontsnapping

Het drama was als olie op het vuur. Op p. 168 en 169 van het boekdeel IVb citeren Rondas en Ravyts uit het wachtverslag van bestuurder Van Hecke, gedagtekend 22 januari 1945 wat er volgde op het accident:

“De nacht ervoor hadden zich als 17 ontvluchtingen voorgedaan. Gedurende de voormiddag was alles rustig gebleven. Met de middag waren al de geïnterneerden opgesloten in hun respectievelijke barakken. De vrouwen hadden, als naar gewoonte, wandeling gehad van 13 tot 14 uur zonder incidenten.

Om 14 uur was niemand buiten.

Om 14.30 uur werden de mannen uit de barakken K1 -K2-M-P-L1 en L2 gelost om naar het lof te gaan in de kapel (hangar G). Rond 14.45 uur is de genaamde Lombaert Lodewijk geboren te Koekelare op 8 maart 1899 en wonende te Eernegem, Statiestraat 77f uit de barak K1 (teringlijders) er in gelukt te ontsnappen langs wachtpost 3 door overklimming van de dubbele omheining. Doch werd getroffen door een kogel en stortte enkele meters verder ten grond. Er werd seffens hulp geboden.

Dit treurig voorval werd echter opgemerkt door andere geïnterneerden en vooral door degenen die nog opgesloten zaten in de dichtbij gelegen barak H.I.V.

Volgens de verklaringen van de hulpbewaarders J. Coremans en W. Bocher die zich in dit kwartier van het kamp in dienst bevonden, zijn de bewoners van voornoemde barakken, bij het horen dat een man getroffen was , in woede ontstoken, hebben de panelen van de deuren ingestampt, zijn naar het bijgelegen hek aan de H gelopen, de enen om te gaan zien naar de gewonde, de anderen, onder druk van de ontroering en natuurlijk opgestookt door sommige slechte elementen. Er had terstond een samenscholing plaats, het hekken werd afgerukt, de bewaarders en de toegesnelde rijkswachters waren onmachtig om de ontvluchtende groepjes geïnterneerden te weerstaan en konden niets anders dan machteloos toezien.  (....)  In de nabijheid van de afgerukte poort had nog een grote menigte geïnterneerden samengeschoold. Maar in korte tijd zijn wij er dan (met hulp van bijgeroepen rijkswacht, politie, de Civil-Affairs en MP-sectie, nvdr.) in gelukt de oplaaiende gemoederen te bedaren en allen naar hun barak te doen terugkeren (S. 68). Een veertigtal ontvluchten werden in de omgeving aangehouden en ‘s avonds teruggebracht.”

De bestuurder begrijpt de dieperliggende frustraties die de eigenlijke grondslag waren van de opstand en schrijft verder: “... de oplaai ligt veel dieper. Er heerst in het hart van de geïnterneerden ontmoediging omdat zij geen gang zien in hun zaak, ontmoediging die evolueert tot verbittering omdat - zo luidt de algemene klok - “zij door niemand onderhoord worden, omdat al hun aanvragen aan het Auditoraat zonder gevolg blijven en omdat… de leiders vrijkomen en de kleine blijven zitten.”